Apostolische brief van paus Leo XIV over onderwijs gepubliceerd

APOSTOLISCHE BRIEF
NIEUWE ROUTEKAARTEN VAN HOOP ONTWERPEN
("Disegnare nuove mappe di speranza")
VAN PAUS LEO XIV TER GELEGENHEID VAN DE 60STE VERJAARDAG VAN DE CONCILIAIRE VERKLARING GRAVISSIMUM EDUCATIONIS

1. Inlei­ding

1.1. Nieuwe routes van hoop ontwerpen. Op 28 ok­to­ber 2025 is het 60 jaar gele­den dat de con­ci­liaire ver­kla­ring Gravissimum educationis werd ge­pu­bli­ceerd over het grote belang en de actuali­teit van onder­wijs in het leven van de mens. Met die tekst herinnerde het Tweede Vati­caans Concilie de Kerk eraan dat onder­wijs geen bij­koms­tige ac­ti­vi­teit is, maar de kern vormt van de evangeli­sa­tie: het is de concrete manier waarop het evan­ge­lie een edu­ca­tieve daad, een relatie, een cultuur wordt. Vandaag, in het licht van snelle ver­an­de­ringen en ver­war­rende onzeker­he­den, blijkt dat erf­goed een verrassende kracht te hebben. Waar onder­wijs­ge­meen­schappen zich laten lei­den door het woord van Christus, trekken ze zich niet terug, maar komen ze in actie; ze bouwen geen muren, maar bruggen. Ze rea­geren crea­tief en openen nieuwe moge­lijk­he­den voor de over­dracht van kennis en bete­ke­nis op school, op de uni­ver­si­teit, in het beroeps- en bur­ger­lijk onder­wijs, in de school- en jeugd­pas­toraal en in het onder­zoek, want het evan­ge­lie verou­dert niet, maar maakt “alle dingen nieuw” (Ap 21,5). Elke gene­ra­tie luistert ernaar als naar iets nieuws dat vernieuwt. Elke gene­ra­tie is verant­woor­de­lijk voor het evan­ge­lie en voor de ontdek­king van zijn uitzaaiende en vermenig­vul­digende kracht.

1.2. We leven in een complexe, gefrag­men­teerde en gedigitaliseerde onder­wijs­om­ge­ving. Juist daarom is het ver­stan­dig om even stil te staan en opnieuw te kijken naar de ‘kosmo­lo­gie van de chris­te­lijke paideia’: een visie die zich door de eeuwen heen heeft weten te vernieuwen en alle veelzij­dige facetten van het onder­wijs op po­si­tie­ve wijze heeft geïn­spi­reerd. Vanaf het begin heeft het evan­ge­lie ‘onder­wijsconstellaties’ voort­ge­bracht: nederige en tege­lijker­tijd krach­tige erva­ringen, die in staat zijn de tijd te lezen, de een­heid tussen geloof en rede, tussen denken en leven, tussen kennis en ge­rech­tig­heid te bewaren. In stor­mach­tige tij­den waren zij een red­dingsanker, en in rus­tige tij­den een uitgevouwen zeil. Een baken in de nacht om de navigatie te lei­den.

1.3. De ver­kla­ring Gravissimum educationis heeft niets aan kracht ingeboet. Sinds de ont­vangst ervan is er een firma­ment aan werken en cha­risma's ontstaan dat nog steeds de weg wijst: scholen en uni­ver­si­teiten, bewe­gingen en in­sti­tu­ten, leken­ver­eni­gingen, reli­gi­euze con­gre­ga­ties en natio­nale en inter­na­tio­nale net­werken. Samen hebben deze levende instanties een spi­ri­tu­eel en pe­da­go­gisch erf­goed geconsoli­deerd dat de 21e eeuw kan door­kruisen en een ant­woord kan bie­den op de meest urgente uit­dagingen. Dit erf­goed is niet in beton gegoten: het is een kompas dat de rich­ting blijft aan­ge­ven en spreekt over de schoon­heid van de reis. De ver­wach­tingen zijn vandaag de dag niet min­der dan de vele ver­wach­tingen waar­mee de Kerk zes­tig jaar gele­den te maken had. Integen­deel, ze zijn groter en complexer gewor­den. Hoe kunnen we niet in actie komen voor de vele miljoenen kin­de­ren in de wereld die nog steeds geen toegang hebben tot basis­on­der­wijs? Hoe kunnen we, gezien de dra­ma­tische nood­si­tua­ties op het gebied van onder­wijs als gevolg van oorlogen, migratie, onge­lijk­heid en ver­schil­lende vormen van armoede, niet de urgentie voelen om ons engage­ment te hernieuwen? Onder­wijs - zoals ik in mijn apos­to­lische exhor­ta­tie Dilexi te heb vermeld - is “een van de hoogste uitingen van chris­te­lijke naasten­liefde” [1]. De wereld heeft deze vorm van hoop nodig.

2. Een dyna­mische ge­schie­de­nis

2.1. De ge­schie­de­nis van het katho­lieke onder­wijs is een ge­schie­de­nis van de wer­king van de Heilige Geest. De Kerk is “moe­der en lerares” [2], niet uit verheven­heid, maar uit dienst­baar­heid: zij brengt het geloof voort en begeleidt de groei in vrij­heid, waarbij zij de missie van de God­de­lijke Meester op zich neemt, opdat allen “het leven hebben en overvloed hebben” ( Joh 10,10) . De opeen­volgende onder­wijs­stijlen tonen een visie op de mens als beeld van God, ge­roe­pen tot waar­heid en goed­heid, en een pluralisme van metho­den ten dienste van deze roe­ping. Onder­wijscha­risma's zijn geen starre formules: het zijn ori­gi­nele ant­woor­den op de behoeften van elk tijdperk.

2.2. In de eerste eeuwen on­der­we­zen de woes­tijn­va­ders wijs­heid met gelijkenissen en spreuken; zij herontdekten de weg naar het essentiële, naar de discipline van de taal en de bewa­ring van het hart; zij brachten een pedagogie van de blik over die God overal herkent. Door de bijbelse wijs­heid in de Grieks-Romeinse traditie te verankeren, begreep Au­gus­ti­nus dat de authen­tieke leraar het verlangen naar de waar­heid opwekt, en de vrij­heid opvoedt om de tekenen te lezen en naar de inner­lijke stem te luis­te­ren. Het monnikendom heeft deze traditie voort­ge­zet op de meest ontoe­gan­ke­lijke plaatsen, waar decennialang klassieke werken wer­den bestu­deerd, becom­mentarieerd en on­der­we­zen, zodat zon­der dit stille werk ten dienste van de cultuur vele meester­werken niet tot op de dag van vandaag bewaard zou­den zijn ge­ble­ven. " Vanuit het hart van de Kerk” ontston­den ver­vol­gens de eerste uni­ver­si­teiten, die vanaf hun ontstaan “een onverge­lijk­baar centrum van creativi­teit en versprei­ding van kennis ten behoeve van de mens­heid” bleken te zijn [3]. In hun collegezalen vond het speculatieve denken dankzij de bemid­de­ling van de bedelor­den de moge­lijk­heid om zich stevig te struc­tu­reren en door te dringen tot de grenzen van de weten­schappen. Niet weinig reli­gi­euze con­gre­ga­ties hebben hun eerste stappen op deze gebie­den van de kennis gezet en het onder­wijs op pe­da­go­gisch innovatieve en sociaal visionaire wijze verrijkt.

2.3. Dit kwam op vele manieren tot uiting. In de Ratio Studiorum versmelt de rijkdom van de scholas­tieke traditie met de ignatiaanse spiri­tua­li­teit, waarbij een even ges­truc­tu­reerd als interdis­ci­pli­nair en voor experi­menten open studie­pro­gramma wordt aan­ge­past. In het Rome van de zeven­tien­de eeuw opende de heilige Jozef de Calasanz gratis scholen voor de armen, vanuit het besef dat geletterd­heid en rekenen eer­der een kwestie van waar­dig­heid dan van compe­tentie zijn. In Frank­rijk richtte de heilige Johannes Baptist de La Salle, “zich bewust van het onrecht dat werd veroor­zaakt door de uit­slui­ting van de kin­de­ren van arbei­ders en boeren uit het onder­wijs­sys­teem” [4] de Broe­ders van de Chris­te­lijke Scholen. In het begin van de negen­tien­de eeuw wijdde de heilige Marcellinus Champagnat zich, even­eens in Frank­rijk, “met heel zijn hart, in een tijd waarin toegang tot onder­wijs nog steeds een voor­recht was van enkelen, aan de missie om kin­de­ren en jon­ge­ren te onder­wij­zen en te evan­ge­li­se­ren” [5]. Op dezelfde manier transformeerde de heilige Johannes Bosco met zijn “preventieve methode” discipline in rede­lijk­heid en nabij­heid. Moedige vrouwen, zoals Vicenta María López y Vicuña, Francesca Cabrini, Giuseppina Bakhita, Maria Montessori, Katharine Drexel en Elizabeth Ann Seton hebben de weg vrij­ge­maakt voor meisjes, mi­gran­ten en de allerarmsten. Ik herhaal wat ik dui­de­lijk heb gesteld in Dilexi te: “Het onder­wijs aan de armen is volgens het chris­te­lijk geloof geen gunst, maar een plicht” [6]. Deze concrete ge­schie­de­nis getuigt ervan dat pedagogie in de Kerk nooit een ontzielde theorie is, maar vlees, passie en ge­schie­de­nis.

3. Een levende traditie

3.1. Chris­te­lijk onder­wijs is een ge­za­men­lijke in­span­ning: niemand onder­wijst alleen. De onder­wij­zende ge­meen­schap is een ‘wij’ waarin de docent, de leer­ling, het gezin, het admi­ni­stra­tief en onder­steunend personeel, de pastores en de bur­ger­maat­schap­pij samen­ko­men om leven te creëren [7]. Dit ‘wij’ voor­komt dat het water stagneert in het moeras van ‘zo is het altijd gedaan’ en dwingt het te stromen, te voe­den, te irri­geren. Het fun­dament blijft het­zelfde: de persoon, beeld van God (Gen 1,26), bekwaam tot waar­heid en relatie. Daarom is de kwestie van de relatie tussen geloof en rede geen optioneel hoofd­stuk: “reli­gi­euze waar­heid is niet slechts een onder­deel, maar een voor­waarde voor algemene kennis” [8]. Deze woor­den van St. John Henry Newman - die ik in de context van dit Jubileum van de Onder­wijs­we­reld met grote vreugde uitroep tot mede­pa­troon­hei­lige van de onder­wijs­mis­sie van de Kerk, samen met St. Thomas van Aquino - zijn een uit­no­di­ging om ons opnieuw in te zetten voor een kennis die zowel intellectueel verant­woord en rigoureus als diep men­se­lijk is. We moeten ook oppassen dat we niet ver­val­len in het ver­lich­tings­denken van een fides die uit­slui­tend gepaard gaat met de ratio. We moeten uit het slop komen door een empathische en open visie te herwinnen om steeds beter te begrijpen hoe de mens zich­zelf vandaag de dag begrijpt, om zo zijn leer te ont­wik­ke­len en te ver­die­pen. Daarom mogen we het verlangen en het hart niet schei­den van de kennis: dat zou betekenen dat we de persoon breken. De uni­ver­si­teit en de katho­lieke school zijn plaatsen waar vragen niet wor­den gesmoord en twijfel niet wordt verbannen, maar begeleid. Het hart gaat daar in dialoog met het hart, en de methode is die van het luis­te­ren, waarbij de ander wordt erkend als een goed, niet als een bedrei­ging. Cor ad cor loquitur was het motto van kar­di­naal John Henry Newman, ontleend aan een brief van Fran­cis­cus van Sales: “De oprecht­heid van het hart en niet de overvloed aan woor­den raakt het hart van de mensen”.

3.2. Onder­wij­zen is een daad van hoop en een passie die zich steeds vernieuwt omdat onder­wijs de belofte tot uiting brengt die wij in de toe­komst van de mens­heid zien [9]. De specifici­teit, de diepgang en de reikwijdte van het onder­wijs is dat even mysterieuze als reële werk van “het wezen tot bloei brengen [...] is zorgen voor de ziel”, zoals we lezen in Plato's Apologia van Socrates (30a-b). Het is een “beroep van beloften”: men belooft tijd, ver­trouwen, compe­tentie; men belooft ge­rech­tig­heid en barm­har­tig­heid, men belooft de moed van de waar­heid en de balsem van troost. Onder­wij­zen is een taak van liefde die van gene­ra­tie op gene­ra­tie wordt doorge­ge­ven, waarbij het ver­scheurde weefsel van relaties wordt her­steld en woor­den weer het gewicht van een belofte krijgen: “Ieder mens is in staat tot waar­heid, maar de weg is veel draaglijker wanneer men ver­dergaat met de hulp van de ander” [10]. De waar­heid wordt gezocht in ge­meen­schap.

4. Het kompas van Gravissimum educationis

4.1. De con­ci­liaire ver­kla­ring Gravissimum educationis beves­tigt opnieuw het recht van ieder­een op onder­wijs en wijst de familie aan als de eerste school van men­se­lijk­heid. De kerk­ge­meen­schap wordt opge­roe­pen om omge­vingen te onder­steunen die geloof en cultuur integreren, de waar­dig­heid van ieder­een res­pec­teren en in dialoog zijn met de samen­le­ving. Het do­cu­ment waar­schuwt voor elke beper­king van onder­wijs tot functionele trai­ning of econo­misch instru­ment: een persoon is geen “compe­tentiepro­fiel”, kan niet wor­den geredu­ceerd tot een voorspel­ba­re algoritme, maar is een gezicht, een verhaal, een roe­ping.

4.2. Chris­te­lijke vor­ming omvat de hele persoon: spi­ri­tu­eel, intellectueel, emo­tio­neel, sociaal, licha­me­lijk. Het stelt het prak­tische niet tegen­over het theore­tische, de weten­schap niet tegen­over de humani­teit, de techniek niet tegen­over het geweten; het vraagt daar­en­te­gen dat pro­fes­sio­na­li­teit doordrongen is van ethiek, en dat ethiek geen abstract begrip is, maar dage­lijkse praktijk. Onder­wijs meet zijn waarde niet alleen af aan efficiëntie: het meet die aan waar­dig­heid, recht­vaar­dig­heid en het vermogen om het alge­meen belang te dienen. Deze in­te­grale antropo­lo­gische visie moet de ruggengraat blijven van de katho­lieke pedagogie. In navol­ging van het denken van St. John Henry Newman gaat zij in tegen een puur mercantilis­tische bena­dering die het onder­wijs vandaag de dag vaak dwingt om te wor­den gemeten in termen van functionali­teit en prak­tisch nut [11].

4.3. Deze principes zijn geen her­in­ne­ringen aan het verle­den. Het zijn vaste sterren. Ze zeggen dat de waar­heid samen wordt gezocht; dat vrij­heid geen gril is, maar een ant­woord; dat autori­teit geen heer­schap­pij is, maar dienst­baar­heid. In de onder­wijscontext mag men “de vlag van het bezit van de waar­heid niet hijsen, noch wat betreft de analyse van problemen, noch wat betreft de oplos­sing ervan” [12]. In plaats daar­van “is het be­lang­rijker om te weten hoe je dich­ter­bij kunt komen, dan om een overhaast ant­woord te geven op de vraag waarom iets is gebeurd of hoe je het kunt over­win­nen. Het doel is om te leren omgaan met problemen, die altijd ver­schil­lend zijn, omdat elke gene­ra­tie nieuw is, met nieuwe uit­dagingen, nieuwe dromen, nieuwe vragen” [13]. Het katho­lieke onder­wijs heeft de taak om het ver­trouwen te her­stel­len in een wereld die ge­ken­merkt wordt door con­flic­ten en angsten, door ons eraan te her­in­ne­ren dat we kin­de­ren zijn en geen wezen: uit dit besef ont­staat broe­der­schap.

5. De centrale plaats van de persoon

5.1. De persoon centraal stellen betekent opvoe­den tot de verre blik van Abraham (Gen 15,5): de zin van het leven, de onvervreemd­ba­re waar­dig­heid, de verant­woor­de­lijk­heid ten opzichte van anderen laten ont­dek­ken. Onder­wijs is niet alleen het over­bren­gen van inhoud, maar ook het aanleren van deug­den. Er wor­den bur­gers gevormd die in staat zijn om te dienen en gelo­vi­gen die in staat zijn om te getuigen, mannen en vrouwen die vrijer zijn en niet lan­ger alleen. En vor­ming kan niet wor­den geïmproviseerd. Ik herinner me graag de jaren die ik heb door­ge­bracht in het geliefde bisdom Chiclayo, waar ik de katho­lieke uni­ver­si­teit San Toribio de Mogrovejo heb bezocht en de kans heb gehad om de acade­mische ge­meen­schap toe te spreken met de woor­den: " Men wordt niet als pro­fes­sio­nal geboren; elke universitaire loop­baan wordt stap voor stap, boek voor boek, jaar na jaar, opoffe­ring na opoffe­ring opge­bouwd" [14].

5.2. De katho­lieke school is een omge­ving waarin geloof, cultuur en leven met elkaar verweven zijn. Het is niet alleen een in­stel­ling, maar een leven­dige omge­ving waarin de chris­te­lijke visie door­dringt in elk vak en elke interactie. Opvoe­ders hebben een verant­woor­de­lijk­heid die ver­der gaat dan hun arbeids­con­tract: hun ge­tui­ge­nis is evenveel waard als hun lessen. Daarom is de oplei­ding van leraren - weten­schap­pe­lijk, pe­da­go­gisch, cultureel en spi­ri­tu­eel - van cruciaal belang. Bij het delen van de gemeen­schap­pe­lijke onder­wijs­mis­sie is ook een gemeen­schap­pe­lijk oplei­dings­pro­gramma nodig, “initieel en per­ma­nent, dat in staat is de onder­wijsuit­dagingen van het hui­dige moment aan te gaan en ef­fec­tievere instru­menten te bie­den om deze aan te pakken [...]. Dit impli­ceert dat opvoe­ders openstaan voor leren en het ont­wik­ke­len van kennis, voor het vernieuwen en bij­werken van methodo­lo­gieën, maar ook voor spi­ri­tu­ele en reli­gi­euze vor­ming en voor het delen” [15]. Tech­nische bijscholing is niet voldoende: het is nood­za­ke­lijk om een luis­te­rend hart, een bemoe­digende blik en een on­der­schei­dend verstand te behou­den.

5.3. Het gezin blijft de be­lang­rijk­ste plaats van opvoe­ding. Katho­lieke scholen werken samen met de ouders, maar ver­vangen hen niet, omdat “de plicht tot opvoe­ding, vooral reli­gi­euze opvoe­ding, in de eerste plaats aan hen toe­komt” [16]. Het opvoe­dingsverbond vereist intentie, luis­te­ren en medeverant­woor­de­lijk­heid. Het wordt opge­bouwd met processen, instru­menten en ge­za­men­lijke controles. Het is in­span­ning en zegen: wanneer het func­tio­neert, wekt het ver­trouwen; wanneer dat ontbreekt, wordt alles kwets­baar­der.

6. Iden­ti­teit en sub­si­dia­ri­teit

6.1. Reeds in Gravissimum educationis werd groot belang gehecht aan het sub­si­dia­ri­teits­be­gin­sel en aan het feit dat de omstan­dig­he­den variëren naargelang de ver­schil­lende lokale ker­ke­lijke contexten. Het Tweede Vati­caans Concilie heeft echter het recht op onder­wijs en de grond­be­gin­selen daar­van als uni­ver­seel gel­dig ge­for­mu­leerd. Het heeft de verant­woor­de­lijk­he­den bena­drukt die zowel bij de ouders zelf als bij de staat liggen. Het be­schouw­de het aanbie­den van onder­wijs dat stu­den­ten in staat stelt “morele waar­den met een recht­vaar­dig geweten te beoor­de­len” [17] als een “heilig recht” en vroeg de bur­ger­lijke autori­teiten dit recht te res­pec­teren. Het waar­schuwde ook voor de onder­ge­schikt­heid van het onder­wijs aan de arbeids­markt en aan de vaak strenge en onmen­se­lijke logica van de finan­ciële wereld.

6.2. Chris­te­lijk onder­wijs presen­teert zich als een choreo­­gra­fie. In zijn toe­spraak tot de uni­ver­si­teits­stu­denten tij­dens de Wereld­jon­ge­ren­dag in Lissabon zei mijn betreurde voor­gan­ger paus Fran­cis­cus: “Wees pro­ta­go­nisten van een nieuwe choreo­­gra­fie die de mens centraal stelt; wees choreografen van de dans van het leven” [18]. De “hele” persoon vormen betekent dat er geen schei­ding tussen ver­schil­lende aspecten mag zijn. Als het geloof echt is, is het geen toe­ge­voegde “stof”, maar een adem die alle andere stoffen van zuurstof voorziet. Zo wordt katho­liek onder­wijs een gist in de men­se­lijke ge­meen­schap: het genereert wederkerig­heid, overwint reductionisme en opent de weg naar sociale verant­woor­de­lijk­heid. De taak vandaag is om een in­te­grale humani­teit te durven nastreven die de vragen van onze tijd beant­woordt zon­der de bron uit het oog te verliezen.

7. De con­tem­pla­tie van de schep­ping

7.1. De chris­te­lijke antropo­lo­gie ligt ten grond­slag aan een opvoe­dings­stijl die respect, per­soon­lijke be­ge­lei­ding, onder­schei­dings­ver­mo­gen en de ont­wik­ke­ling van alle men­se­lijke dimensies bevor­dert. Daar­on­der is een spi­ri­tu­ele in­spi­ra­tie niet onder­ge­schikt, die ook tot stand komt en wordt ver­sterkt door de con­tem­pla­tie van de schep­ping. Dit aspect is niet nieuw in de chris­te­lijke filo­so­fische en theo­lo­gische traditie, waar de studie van de natuur ook tot doel had de sporen van God (ves­tigia Dei) in onze wereld aan te tonen. In de Collationes in Hexaemeron schrijft Sint Bonaventura da Bagno­regio dat "de hele wereld een schaduw, een pad, een voetafdruk is. Het is het boek dat van buitenaf is ge­schre­ven (Ez 2,9), omdat in elk schepsel een weer­spie­geling van het god­de­lijke model aanwe­zig is, maar vermengd met duisternis. De wereld is dus een pad dat lijkt op ondoorzich­tig­heid vermengd met licht; in die zin is het een pad. Net zoals je ziet hoe een licht­straal die door een raam valt, ver­schil­lende kleuren krijgt naargelang de ver­schil­lende kleuren van de ver­schil­lende delen van het glas, zo wordt de god­de­lijke straal op ver­schil­lende manieren weer­spie­geld in elk schepsel en krijgt hij ver­schil­lende eigen­schappen" [19]. Dit geldt ook voor de plastici­teit van het onder­wijs dat is afgestemd op de ver­schil­lende karakters die - hoe dan ook - samen­ko­men in de schoon­heid van de schep­ping en de bescher­ming ervan. En het vereist onder­wijs­pro­jecten “die inter- en transdisciplinari­teit uit­oefe­nen als wijs­heid en creativi­teit”. [20]

7.2. Het vergeten van onze gemeen­schap­pe­lijke men­se­lijk­heid heeft tot breuken en geweld geleid; en wanneer de aarde lijdt, lij­den de armen het meest. Het katho­lieke onder­wijs kan niet zwijgen: het moet sociale recht­vaar­dig­heid en eco­lo­gische recht­vaar­dig­heid verenigen, sober­heid en duurzame levens­stijlen bevor­de­ren, en gewetens vormen die in staat zijn om niet alleen te kiezen voor wat ge­mak­ke­lijk is, maar ook voor wat juist is. Elk klein gebaar - verspilling vermij­den, verant­woord kiezen, het alge­meen belang verde­digen - is culturele en morele geletterd­heid.

7.3. Ecolo­gische verant­woor­de­lijk­heid beperkt zich niet tot tech­nische gegevens. Die zijn nood­za­ke­lijk, maar niet voldoende. Er is onder­wijs nodig dat het verstand, het hart en de han­den aanspreekt; nieuwe ge­woon­ten, ge­meen­schaps­vor­men, deugdzame praktijken. Vrede is niet de afwe­zig­heid van conflict: het is een zachte kracht die geweld afwijst. Een “onge­wa­pende en ont­wa­penende” vredesedu­ca­tie [21] leert ons de wapens van agressieve woor­den en veroor­de­lende blikken neer te leggen, om de taal van barm­har­tig­heid en verzoende ge­rech­tig­heid te leren.

8. Een edu­ca­tieve constellatie

8.1. Ik spreek over een ‘constellatie’ omdat de katho­lieke onder­wijs­we­reld een leven­dig en pluralis­tisch net­werk is: pa­ro­chie­scho­len en colleges, uni­ver­si­teiten en hoge­scho­len, beroeps­oplei­dings­cen­tra, bewe­gingen, digitale platforms, ini­tia­tie­ven voor service-lear­ning en school-, uni­ver­si­teits- en culturele pas­to­rale zorg. Elke ‘ster’ heeft zijn eigen hel­der­heid, maar samen zetten ze een koers uit. Waar er in het verle­den rivali­teit was, vragen we vandaag de in­stel­lingen om samen te komen: een­heid is onze meest profe­tische kracht.

8.2. Methodo­lo­gische en struc­tu­rele verschillen zijn geen ballast, maar mid­de­len. De plurali­teit van cha­risma's vormt, mits goed ge­coör­di­neerd, een coherent en vrucht­baar geheel. In een onderling verbon­den wereld wordt het spel op twee niveaus gespeeld: lokaal en mondiaal. Er is behoefte aan uit­wis­se­lingen van docenten en stu­den­ten, ge­za­men­lijke projecten tussen continenten, weder­zijdse erken­ning van goede praktijken, missio­naire en acade­mische samen­wer­king. De toe­komst dwingt ons om meer samen te werken, om samen te groeien.

8.3. Sterren­beel­den weer­spie­gelen hun licht in een onein­dig universum. Net als in een caleidoscoop vermengen hun kleuren zich en creëren ze nog meer kleurvariaties. Zo gebeurt het ook in katho­lieke onder­wijsin­stel­lingen die openstaan voor ont­moe­tingen en luis­te­ren naar de bur­ger­maat­schap­pij, poli­tieke en bestuur­lijke autori­teiten en ver­te­gen­woor­digers van de productie­sec­toren en beroeps­groepen. Zij wor­den opge­roe­pen om nog actiever met hen samen te werken om de onder­wijs­tra­jecten te delen en te verbe­te­ren, zodat de theorie wordt onder­steund door erva­ring en praktijk. De ge­schie­de­nis leert ons bovendien dat onze in­stel­lingen stu­den­ten en ge­zin­nen verwel­ko­men die niet gelovig zijn of een andere religie aan­han­gen, maar die wel een echt men­se­lijke opvoe­ding wensen. Om deze reden moeten - zoals nu al het geval is - par­ti­ci­pa­tieve onder­wijssamen­le­vingen wor­den bevor­derd, waarin leken, reli­gi­euzen, ge­zin­nen en stu­den­ten samen met open­ba­re en par­ti­cu­liere in­stel­lingen de verant­woor­de­lijk­heid voor de onder­wijs­mis­sie delen.

9. Nieuwe ruimtes verkennen

9.1. Zestig jaar gele­den luidde Gravissimum educationis een tijdperk van ver­trouwen in: het moe­digde aan om metho­den en taal­ge­bruik te moderniseren. Vandaag de dag wordt dit ver­trouwen op de proef gesteld door de digitale omge­ving. Techno­lo­gieën moeten de mens dienen, niet ver­vangen; ze moeten het leer­pro­ces verrijken, niet relaties en ge­meen­schappen verarmen. Een uni­ver­si­teit en een katho­lieke school zon­der visie lopen het risico te ver­val­len in ziel­loze efficiëntie, in stan­daardise­ring van kennis, wat ver­vol­gens leidt tot gees­te­lij­ke verar­ming.

9.2. Om deze ruimtes te kunnen bewonen is pas­to­rale creativi­teit nodig: het ver­ster­ken van de oplei­ding van docenten, ook op digi­taal gebied; het waar­de­ren van actief onder­wijs; het bevor­de­ren van service-lear­ning en verant­woor­de­lijk bur­ger­schap; het vermij­den van elke vorm van technofobie. Onze hou­ding ten opzichte van techno­lo­gie mag nooit vijan­dig zijn, want “techno­lo­gische voor­uit­gang maakt deel uit van Gods plan voor de schep­ping” [22]. Maar het vereist onder­schei­dings­ver­mo­gen op het gebied van onder­wijs­ont­werp, evaluatie, platforms, gege­vens­be­scher­ming en gelijke toegang. In ieder geval kan geen enkel algoritme ver­vangen wat onder­wijs men­se­lijk maakt: poëzie, ironie, liefde, kunst, ver­beel­ding, de vreugde van ontdek­king en zelfs het leren van fouten als kans om te groeien.

9.3. Het cruciale punt is niet de techno­lo­gie, maar het gebruik dat we ervan maken. Kunst­ma­tige intel­li­gentie en digitale omge­vingen moeten gericht zijn op de bescher­ming van waar­dig­heid, recht­vaar­dig­heid en werk; ze moeten wor­den beheerd volgens criteria van publieke ethiek en par­ti­ci­pa­tie; ze moeten gepaard gaan met een theo­lo­gische en filo­so­fische re­flec­tie die hieraan voldoet. Katho­lieke uni­ver­si­teiten hebben een cruciale taak: het bie­den van “diaconie van de cultuur”, min­der leer­stoelen en meer tafels waar men samen kan zitten, zon­der onno­dige hiërarchieën, om de won­den van de ge­schie­de­nis aan te raken en in de Geest te zoeken naar wijs­heid die voort­komt uit het leven van de volkeren.

10. De leidraad van het Onder­wijspact

10.1. Een van de sterren die ons de weg wijzen is het We­reld­wijde Onder­wijspact. Met dank­baar­heid neem ik deze profe­tische erfenis aan die paus Fran­cis­cus ons heeft toe­ver­trouwd. Het is een uit­no­di­ging om een alliantie en een net­werk te vormen om te onder­wij­zen in uni­ver­se­le broe­der­schap. De zeven paden ervan blijven onze basis: de persoon centraal stellen; luis­te­ren naar kin­de­ren en jon­ge­ren; de waar­dig­heid en volle­dige par­ti­ci­pa­tie van vrouwen bevor­de­ren; het gezin erkennen als eerste opvoe­der; openstaan voor opvang en inclusie; de economie en de poli­tiek vernieuwen ten dienste van de mens; het gemeen­schap­pe­lijke huis bewaken. Deze ‘sterren’ hebben scholen, uni­ver­si­teiten en opvoe­dende ge­meen­schappen over de hele wereld geïn­spi­reerd en concrete processen van humanise­ring op gang gebracht.

10.2. Zestig jaar na Gravissimum educationis en vijf jaar na het Pact daagt de ge­schie­de­nis ons met nieuwe urgentie uit. De snelle en ingrijpende ver­an­de­ringen stellen kin­de­ren, adolescenten en jon­ge­ren bloot aan ongekende kwets­baar­heid. Behou­den is niet voldoende: we moeten een nieuwe impuls geven. Ik verzoek alle onder­wijsin­stel­lingen een nieuw tijdperk in te lui­den dat de harten van de nieuwe gene­ra­ties aanspreekt, door kennis en bete­ke­nis, compe­tentie en verant­woor­de­lijk­heid, geloof en leven opnieuw samen te brengen. Het Pact maakt deel uit van een bre­dere Globale Onder­wijsconstellatie: cha­risma's en in­stel­lingen, hoe ver­schil­lend ook, vormen een uniform en licht­ge­vend ontwerp dat rich­ting geeft aan de stappen in de duisternis van de hui­dige tijd.

10.3. Aan de zeven wegen voeg ik drie priori­teiten toe. De eerste betreft het inner­lijke leven: jon­ge­ren vragen om diepgang; ze hebben behoefte aan ruimte voor stilte, onder­schei­ding, dialoog met het geweten en met God. De tweede betreft het digitale men­se­lijke aspect: we leren hen ver­stan­dig omgaan met techno­lo­gieën en AI, waarbij we de persoon boven het algoritme stellen en tech­nische, emo­tio­nele, sociale, spi­ri­tu­ele en eco­lo­gische intel­li­gentie met elkaar in harmonie brengen. De derde betreft onge­wa­pende en ont­wa­penende vrede: wij onder­wij­zen in geweld­loze taal, ver­zoe­ning, bruggen en geen muren; “Zalig zijn de vrede­stich­ters” (Mt 5,9) wordt de methode en inhoud van het leren.

10.4. Wij zijn ons ervan bewust dat het katho­lieke onder­wijsnet­werk een unieke sprei­ding heeft. Het is een constellatie die elk continent bereikt, met een bij­zon­dere aanwe­zig­heid in gebie­den met lage inko­mens: een concrete belofte van edu­ca­tieve mobili­teit en sociale recht­vaar­dig­heid [23]. Deze constellatie vereist kwali­teit en moed: kwali­teit in pe­da­go­gisch ontwerp, in de oplei­ding van docenten, in bestuur; moed om toegang te garan­de­ren aan de allerarmsten, om kwets­ba­re ge­zin­nen te onder­steunen, om studiebeurzen en inclusief beleid te bevor­de­ren. De evan­ge­lische vrij­heid is geen retoriek: het is een stijl van relaties, een methode en een doel. Waar toegang tot onder­wijs een voor­recht blijft, moet de Kerk deuren openen en wegen vin­den, want “de armen verliezen” staat gelijk aan het verlies van het onder­wijs zelf. Dit geldt ook voor de uni­ver­si­teit: een inclusieve blik en zorg­zaam­heid red­den van stan­daardi­sa­tie; de geest van dienst­baar­heid doet de ver­beel­ding herleven en wakkert de liefde weer aan.

11. Nieuwe kaarten van hoop

11.1. Op de zes­tigste ver­jaar­dag van Gravissimum educationis viert de Kerk een vrucht­ba­re onder­wijsge­schie­de­nis, maar staat zij ook voor de nood­zaak om haar voor­stel­len aan te passen in het licht van de tekenen des tijds. De katho­lieke onder­wijsconstellaties zijn een in­spi­re­rend beeld van hoe traditie en toe­komst zon­der te­gen­strij­dig­he­den met elkaar verweven kunnen zijn: een levende traditie die zich uitbreidt naar nieuwe vormen van aanwe­zig­heid en dienst­baar­heid. De constellaties zijn niet te reduceren tot neutrale en afgeplatte aaneen­scha­ke­lingen van ver­schil­lende erva­ringen. In plaats van ketenen durven we te denken aan constellaties, aan hun verweven­heid vol ver­won­dering en ont­waken. In hen schuilt het vermogen om met hoop, maar ook met moe­dige her­zie­ning door de uit­dagingen te navi­geren, zon­der de trouw aan het evan­ge­lie te verliezen. We zijn ons bewust van de in­span­ningen: hyper­digitalise­ring kan de aan­dacht versnipperen; de crisis in relaties kan de psyche kwetsen; sociale onzeker­heid en onge­lijk­heid kunnen het verlangen doven. Toch kan juist hier het katho­lieke onder­wijs een baken zijn: geen nostal­gisch toevluchtsoord, maar een laboratorium van onder­schei­ding, pe­da­go­gische innovatie en profe­tisch ge­tui­ge­nis. Nieuwe kaarten van hoop tekenen: dat is de urgentie van de opdracht.

11.2. Ik vraag de onder­wijs­ge­meen­schappen: ont­wa­pen de woor­den, hef uw blik, bewaak uw hart. Ontwapen uw woor­den, want onder­wijs gaan niet vooruit door pole­miek, maar door zacht­moe­dig­heid die luistert. Sla uw ogen op. Zoals God tegen Abraham zei: “Kijk naar de hemel en tel de sterren” (Gen. 15,5): vraag uzelf af waar u heen gaat en waarom. Bewaart uw hart: de relatie komt vóór de mening, de persoon vóór het pro­gram­ma. Verspil geen tijd en kansen: “om een uitdruk­king van Au­gus­ti­nus te citeren: ons heden is een intuïtie, een tijd die we beleven en waar­van we moeten profi­te­ren voordat ze ons uit de han­den glipt” [24]. Tot slot, beste broe­ders en zusters, maak ik mij de aanspo­ring van de apostel Paulus eigen: “U moet schit­te­ren als sterren in de wereld, het woord van het leven hoog hou­dend” ( Fil 2,15-16).

11.3. Ik ver­trouw deze weg toe aan de Maagd Maria, Sedes Sapientiae, en aan alle heilige opvoe­ders. Ik vraag aan de her­ders, de gewij­den, de leken, de verant­woor­de­lijken van de in­stel­lingen, de leraren en de stu­den­ten: wees dienaren van de onder­wijs­we­reld, choreografen van de hoop, on­ver­moei­bare zoekers naar wijs­heid, geloof­waar­dige scheppers van uitingen van schoon­heid. Minder labels, meer verhalen; min­der steriele tegen­stel­lingen, meer harmonie in de Geest. Dan zal onze constellatie niet alleen schit­te­ren, maar ook rich­ting geven: naar de waar­heid die bevrijdt (cf. Joh 8,32), naar de broe­der­schap die ge­rech­tig­heid ver­sterkt (cf. Mt 23,8), naar de hoop die niet teleurstelt (cf. Rom 5,5).

Sint-Pieters­basi­liek, 27 ok­to­ber 2025

Aan de voor­avond van de zes­tigste ver­jaar­dag

+ LEO Pp. XIV

_________________________________________________________________

[1] LEO XIV, Apos­to­lische exhor­ta­tie Dilexi te (4 ok­to­ber 2025), nr. 68.

[2] Zie JOHANNES XXIII, En­cy­cliek Mater et Magistra (15 mei 1961).

[3] JOHANNES PAULUS II, Apos­to­lische Con­sti­tu­tie Ex corde Ecclesiae (15 au­gus­tus 1990), nr. 1.

[4] LEO XIV, Apos­to­lische Exhor­ta­tie Dilexi te (4 ok­to­ber 2025), nr. 69.

[5] LEO XIV, Apos­to­lische Exhor­ta­tie Dilexi te (4 ok­to­ber 2025), nr. 70.

[6] LEO XIV, Apos­to­lische exhor­ta­tie Dilexi te (4 ok­to­ber 2025), nr. 72.

[7] CONGREGATIE VOOR HET KATHOLIEK ONDERWIJS, In­struc­tie “De iden­ti­teit van de katho­lieke school voor een cultuur van dialoog” (25 januari 2022), nr. 32.

[8] JOHN HENRY NEWMAN, Het idee van een uni­ver­si­teit (2005), p. 76.

[9] Zie CONGREGATIE VOOR HET KATHOLIEK ONDERWIJS, Instru­mentum laboris Onder­wijs vandaag en morgen. Een hernieuwde passie (7 april 2014), Inlei­ding.

[10] Z.E. Mgr. ROBERT F. PREVOST, O.S.A., Preek aan de Katho­lieke Uni­ver­si­teit Santo Toribio de Mogrovejo (2018).

[11] Zie JOHN HENRY NEWMAN, Ge­schrif­ten over de uni­ver­si­teit (2001).

[12] LEO XIV, Audientie voor de leden van de Stich­ting Centesimus Annus Pro Pontifice (17 mei 2025).

[13] Ibid.

[14] Z.E. Mgr. ROBERT F. PREVOST, O.S.A., Preek aan de Katho­lieke Uni­ver­si­teit Santo Toribio de Mogrovejo (2018).

[15] CONGREGATIE VOOR HET KATHOLIEK ONDERWIJS, Circulaire brief Samen onder­wij­zen in de katho­lieke school (8 sep­tem­ber 2007), nr. 20.

[16] TWEEDE VATICAANS CONCILIE, Pas­to­rale con­sti­tu­tie over de Kerk in de heden­daag­se wereld, Gaudium et spes (29 juni 1966), nr. 48.

[17] TWEEDE VATICAANS CONCILIE, Ver­kla­ring Gravissimum educationis (28 ok­to­ber 1965), nr. 1.

[18] PAUS FRANCISCUS, Toespraak tot jonge uni­ver­si­teits­stu­denten ter gelegen­heid van de Wereld­jon­ge­ren­dag (3 au­gus­tus 2023).

[19] HEILIGE BONAVENTURA VAN BAGNOREGIO, Collationes in Hexaemeron, XII, in Opera Omnia (onder redactie van Peltier), Vivès, Parijs, t. IX (1867), pp. 87-88.

[20] PAUS FRANCISCUS, Apos­to­lische Con­sti­tu­tie Veritatis gaudium (8 de­cem­ber 2017), n. 4c.

[21] LEONUS XIV, Groet vanuit de centrale loggia van de Sint-Pieters­basi­liek na de verkie­zing (8 mei 2025).

[22] DICASTERIE VOOR DE GELOOFSLEER EN DICASTERIE VOOR CULTUUR EN ONDERWIJS, Nota Antiqua et nova (28 januari 2025), nr. 117.

[23] Zie Statis­tisch Jaar­boek van de Kerk (bij­ge­werkt op 31 de­cem­ber 2022).

[24] Z.E. Mgr. ROBERT F. PREVOST, O.S.A., Bood­schap aan de Katho­lieke Uni­ver­si­teit Santo Toribio de Mogrovejo ter gelegen­heid van het XVIIIe jaar van haar oprich­ting (2016).