Dialoog met andere culturen kan niet zonder eigen identiteit

NKSR-studiedag in Wassenaar

In het Adelbert­col­lege in Wasse­naar werd op don­der­dag 20 sep­tem­ber door de Neder­landse Katho­lie­ke School­raad (NKSR) een studie­mid­dag gehou­den over het thema ‘In­ter­cul­tu­rele dialoog in het onder­wijs’. School­lei­ders zijn er vaak verlegen mee, want: hoever moet je gaan op een katho­lie­ke school? Dat gaat ook over allerlei prak­tische zaken, van douchen tot kerst­mis vieren.

De ruim zes­tig deel­ne­mers - waar­on­der ook oud-voor­zit­ter van de NKSR, mr. Dick Wijte - waren afkoms­tig uit de breedte van het onder­wijs: be­stuur­ders, leraren, iden­ti­teits­be­ge­lei­ders, pabo-docenten. Dag-voor­zit­ter Jan-Willem Wits leidde alles in goede banen en ging steeds naar aan­lei­ding van de inlei­dingen met de deel­ne­mers in gesprek. Door de vragen die hij her en der in de zaal stelde, kwam er een vrucht­baar gesprek op gang.

Na een wel­komst­woord door rector Roland Grillis van het Adelbert­col­lege, heb ik de mid­dag geopend met on­der­staan­de toe­spraak, waarin ik ook even stil stond bij het feit dat precies 150 jaar gele­den de ‘schoolstrijd’ begon met het onder­wijs-Mande­ment van de bis­schop­pen.

Een leer­ling van het Adelbert, vijf jaar gele­den als vluch­te­ling naar Neder­land geko­men, ver­telde over zijn po­si­tie­ve erva­ring met in­te­gra­tie in de samen­le­ving en in de school. Julliette van Deursen, docent reli­gi­euze edu­ca­tie en interreli­gi­euze dialoog van Fontys-hoge­school en oblaat van de abdij van Egmond, ging in op de gericht­heid van katho­liek onder­wijs op de hele men­se­lijke persoon, het beleven van de eigen iden­ti­teit en de rol van in­ter­cul­tu­rele dialoog als echte ont­moe­ting met de ander vanuit een eigen iden­ti­teit. Lex de Goeij is schoo­lei­der van de Sint Dominicus­school in Utrecht en ver­telde hoe hij de katho­lie­ke iden­ti­teit en die persoons­ge­richthei­den ont­moe­ting prak­tisch gestalte geeft in een school die vooral door Moslim­leer­lingen wordt bezocht. Hij ver­telde over allerlei praktijk­si­tua­ties, de dilemma’s en hoe hij die zoekend heeft opgelost. Het is niet altijd ge­mak­ke­lijk om tot dialoog te komen, soms is daar hulp bij nodig van iemand die een brug kan slaan, zoals een Marrokaanse conciërge.

Lastig is ook dat veel scholen niet goed raad weten met de katho­lie­ke iden­ti­teit, al is er wel open­heid voor. Hoe ga je in op leer­lin­gen die geen kerk willen binnen­gaan voor een vie­ring of bezwaar maken tegen de vie­ring van het kerst­feest. Som­mi­ge schoo­lei­ders laten alles dan maar achterwege, maar daar­mee is eigen­lijk ook de dialoog verdwenen.

Hilde Kieboom ver­telde van de inzet van Sant’ Egidio voor deze dialoog en voor de vrede, ook door in te gaan op concrete ini­tia­tie­ven van de Ge­meen­schap. Ook wees zij op het belang van de eigen katho­lie­ke iden­ti­teit voor deze dialoog. Dr. Theo van der Zee, onder­zoe­ker van Verus, vatte de mid­dag mooi samen, waarna voor­zit­ter van de NKSR, drs. Titus Frankemölle, een dank­woord sprak aan de sprekers en allen die zich voor de mid­dag had­den ingezet.

Het was de eerste keer sinds vele jaren dat de NKSR een derge­lijk ini­tia­tief had geno­men, mede op verzoek van Rome om aan­dacht te beste­den aan dit thema in een wereld vol populisme; ik vond het persoonlijik een mooie en geslaagde mid­dag.

Opening

Ik wil aller­eerst zeggen dat het mij verheugt dat U vandaag uw tijd hebt gegeven om stil te staan bij het thema van deze dag: katho­liek onder­wijs en in­ter­cul­tu­rele dialoog. Met enkele woor­den zal ik deze bij­een­komst inlei­den, maar ik ver­wijs U ook naar de vorige week in het Katho­liek Nieuws­blad ver­sche­nen opiniebijdrage van drs. Titus Frankemölle en mij­zelf en naar ver­schil­lende bijdragen hierover die ik eer­der op mijn web­si­te www.arsacal.nl heb ge­pu­bli­ceerd.

Mande­ment

Ooit was er in Neder­land (vrijwel) geen katho­liek onder­wijs, ruwweg tussen het eind van de zes­tien­de en het begin van de negen­tien­de eeuw, toen de katho­lie­ke gods­dienst religio illicita, niet-toegestane gods­dienst was. In de negen­tien­de eeuw kwam daar ver­an­de­ring in. Het is dit jaar 150 jaar gele­den dat de Neder­landse bis­schop­pen hun Mande­ment over het katho­liek onder­wijs publi­ceer­den (22 juli 1868), waar­mee zij een keuze maakten voor katho­liek onder­wijs en de gelijkbe­rechti­ging daar­van en de zoge­naamde “schoolstrijd” werd ingeluid die in 1917 uit­ein­delijk resul­teerde in de grondwette­lijke gelijk­stel­ling van bij­zon­der en open­baar onder­wijs, waar­van we dus vorig jaar het eeuw­feest hebben gevierd. In het kader van de zich ont­wik­ke­lende organi­sa­tie van het katho­liek onder­wijs werd in 1910 door de bis­schop­pen de Neder­landse Katho­lie­ke School­raad (NKSR) opgericht, die deze studie­dag heeft geor­ga­ni­seerd.

Een verzoek uit Rome...

Deze dag is een eerste ant­woord op een verzoek van de Con­gre­ga­tie voor de katho­lie­ke opvoe­ding in Rome, onder­deel van de Romeinse Curie. Die Con­gre­ga­tie heeft - in het spoor van paus Fran­cis­cus - over het thema “in­ter­cul­tu­rele dialoog” de afgelopen jaren twee do­cu­menten ge­pu­bli­ceerd: “Opvoe­den tot in­ter­cul­tu­rele dialoog in de katho­lie­ke school. Sa­men­le­ven voor een bescha­ving van liefde”(2013) en “Opvoe­den tot solidair huma­nis­me om een ‘bescha­ving van liefde’ op te bouwen”(2017).

Vorming en opvoe­ding

Er is na­tuur­lijk heel veel veran­derd sinds 150 jaar gele­den het zojuist genoemde Mande­ment van de Neder­landse bis­schop­pen verscheen, maar de basisge­dachte die aan een katho­lie­ke school ten grond­slag ligt is ge­ble­ven. Die gedachte werd in het Mande­ment onder meer zo ver­woord: Katho­liek onder­wijs is niet “het bloot verkopen van zekere eerste kun­dig­he­den”, schreven de bis­schop­pen in de taal van toen. Onder­streept werd door hen dat onder­wijs een vormende waarde heeft en opvoe­ding is, dat wil zeggen: een mens is geen vat om te vullen met weetjes, maar een persoon met een geest, een hart en een ziel. Kennis heeft alleen zin als die geïntegreerd is in een totaal­vi­sie die helpt het leven te begrijpen en die de persoon - de leer­ling - helpt iets terug te kunnen geven aan de mensen­ge­meen­schap. Deze basisge­dachte blijft actueel. Het gaat om vor­ming.

Katho­lie­ke sociale leer

In het katho­lie­ke ge­dach­te­goed is deze basis­vi­sie vooral uit­ge­werkt binnen de antropo­lo­gie en in het ver­volg daarop in de katho­lie­ke sociale leer, die de men­se­lijke persoon als sociaal wezen centraal stelt, dus altijd betrokken op anderen. Uit de katho­lie­ke sociale leer komen begrippen en inzichten voort, die door velen zijn over­ge­no­men, zoals het bekende sub­si­dia­ri­teits­be­gin­sel (Pius XI, Enc. Quadragesimo anno, 1931) en de term ont­wik­ke­lingssamen­wer­king (Paulus VI, Enc. Populorum Progressio, 1967). Beide begrippen geven aan dat een mens niet iemand is aan wie je alleen iets geeft of voor wie je iets doet: je hebt donoren en ont­van­gers - wat in het woord ont­wik­ke­lings­hulp besloten ligt -, maar ont­wik­ke­lingssamen­wer­king drukt uit dat het gaat om partners met wie je samen­werkt. Iedere mens is een persoon met een eigen rijkdom, een mens die ge­roe­pen is zich­zelf te rea­li­se­ren en een mooie bijdrage te zijn. Een ander centraal begrip in deze visie op mensen en de opbouw van de maat­schap­pij is de term soli­da­ri­teit (kern­woord van Johannes Paulus II, Sollicitudo rei socialis, 1987). Dit zijn tege­lijk ook be­lang­rijke uitgangs­pun­ten voor in­ter­cul­tu­rele dialoog in het onder­wijs. De katho­lie­ke sociale leer geeft basis­waar­den die voor katho­liek onder­wijs door­slag­ge­vend zijn.

Subculturen

In veel lan­den van Europa is in­te­gra­tie momen­teel een probleem. De politie kan in tien­tal­len gebie­den van bij­voor­beeld Frank­rijk en Zweden niet veilig opereren en is niet in staat de wetten te handhaven. Ook in ons eigen Neder­land zijn er wijken - van ste­den vooral - waarin bevol­kings­groepen met een niet-westerse ach­ter­grond in een sub-cultuur leven, die tame­lijk afwijzend staat tegen­over de westerse maat­schap­pij, een samen­le­ving die door velen van hen als deca­dent wordt gezien.

Reacties

Die situatie leidt tot allerlei reacties. Populis­tische partijen be­klem­tonen de eigen iden­ti­teit en de nood­zaak om met name de Islam terug te dringen. Bij anderen leidt het bestaan van anti-westerse subculturen tot vijan­dig­heid tegen religie über­haupt: religies zijn bronnen van geweld en andere ellende, zeggen zij.

Welk ant­woord?

Maar is dit wer­ke­lijk het ant­woord op een terecht ervaren probleem? Het is niet het ant­woord dat katho­liek onder­wijs geeft. Katho­liek onder­wijs staat open voor alle leer­lin­gen, van welke culturele of gods­diens­tige ach­ter­grond ook. Het gaat er niet om zieltjes te winnen, wél om waar­den door te geven, vor­ming te bie­den, mens-zijn te bevor­de­ren.

Dialoog kan niet zon­der iden­ti­teit

Dat kan niet zon­der waar­den en uitgangs­pun­ten, die voor katho­liek onder­wijs gestoeld zijn op het leven en het voor­beeld van Jezus Christus, op een bewust­zijn van de waar­dig­heid van iedere mens en een sterke ge­meen­schapszin: we zijn met elkaar verbon­den, we kunnen niet zon­der elkaar. Wie zelf geen visie heeft, geen waar­den en over­tui­gingen, kan op dit vlak niets door­ge­ven, al kunnen we er niet omheen dat een leraar die zijn taak alleen in het overdragen van waardevrije lesstof ziet, in feite impliciet ook een mens­beeld doorgeeft, zij het een functionalis­tisch mens­beeld. Juist onze eigen waar­den en onze visie, geïnspireerd door Jezus Christus, bie­den een moge­lijk­heid om met anderen in gesprek te komen, als er tenminste een cultuur van dialoog is waarin waar­den als vrij­heid en gelijk­heid tot hun recht komen. In­te­gra­tie komt niet tot stand door mensen te marginaliseren, maar door ge­meen­schap te scheppen, door soli­da­ri­teit en uit­wis­se­ling, waarin de ethische principes - zoals vrede, gelijk­heid, recht­vaar­dig­heid, respect, naasten­liefde, enzo­voorts - waarvoor we terecht zeggen te staan, concreet wor­den geleefd. Daarbij is de eigen iden­ti­teit geen blok­kade maar een voor­deel: juist de bele­ving van de grote waar­den van de eigen iden­ti­teit en de dialoog daarover bevor­de­ren in­te­gra­tie, open­heid naar elkaar, weder­zijds begrip: ze zijn een basis voor gesprek, uit­wis­se­ling en respect voor elkaar.

Ik wil U allen dan ook een in­spi­re­rende en vrucht­ba­re mid­dag toewensen.

Het ver­volg

De uit­kom­sten van ons gesprek zullen wor­den mee­ge­no­men in het Europees overleg en we zullen hierover naar de Con­gre­ga­tie van de Katho­lie­ke Opvoe­ding com­mu­ni­ce­ren. Binnen de NKSR en het college van bis­schop­pe­lijk gedele­geer­den voor het onder­wijs zal deze dag wor­den geëvalueerd.

Het bestuur van de NKSR zal daarna bezien aan de hand van wat in onze bespre­king naar voren komt, op welke wijze we daarna een ver­volgstap kunnen zetten om met dit thema ver­der te gaan.