Het document van Abu Dhabi over de menselijke broederschap
Voor de wereldvrede en het gemeenschappelijk samenleven
Tijdens zijn apostolische reis naar de Verenigde Arabische Emiraten heeft paus Franciscus samen met de Groot Iman van Al-Azhar, Ahmad Al-Tayyeb een document getekend over de broederschap onder de mensen. Het document heeft naast positieve ook negatieve reacties opgeleverd: had de paus de waarheid van het katholieke geloof verloochend?
Overeenstemming
Natuurlijk moeten we bedenken dat het gaat om een overeenstemming tussen twee grote godsdiensten. Het Document is geen tekst van de katholieke kerk, maar het resultaat van afstemming tussen de H. Stoel en de gezaghebbende Al-Azhar universiteit in Cairo. Maar we moeten het ook lezen in het licht van het tweede Vaticaans concilie, zoals de paus zelf aangaf op de terugreis naar Rome.
Godsdienstvrijheid in Vaticanum II
De discussies die ontstonden na de publicatie van de tekst deden me denken aan de verdeeldheid die tijdens het tweede Vaticaans concilie ontstond rond de Verklaring over de Godsdienstvrijheid Dignitatis Humanae. Die verdeeldheid werd na het concilie helaas een van de belangrijkste redenen voor een schisma: het verbreken van de eenheid met de paus door bisschopswijdingen zonder pauselijk mandaat binnen de priesterbroederschap Pius X, gesticht door aartsbisschop Marcel Lefèbvre. In de visie van mgr. Lefèbvre had het tweede Vaticaans concilie een positie aanvaard die diametraal tegenover de plechtige verklaringen van Pius IX stond, waarmee die de mening veroordeelde dat het ieder mens vrij stond zijn eigen godsdienst te kiezen, terwijl het concilie-document aangaf dat de menselijke persoon recht heeft op godsdienstvrijheid (DH 2). Maar Pius IX had gesproken over de vraag of het moreel vrij stond, dat wil zeggen of het geen verschil maakte of je de ene godsdienst zou kiezen of de andere, terwijl het tweede Vaticaans concilie het erover had dat niemand gedwongen mag worden.
Dat recht op godsdienstvrijheid is gebaseerd op de waardigheid van de menselijke persoon en kan door de rede en vanuit de openbaring worden gekend (DH 2). Er moet godsdienstvrijheid zijn omdat de geloofsact alleen een vrije daad kan zijn: geloven wil juist zeggen een persoonlijke daad uit vrije wil (maar onder de invloed van Gods genade). Een mens moet dus zelf zoeken naar de waarheid, met Gods hulp. Een tweede ermee verbonden reden waarom er godsdienstvrijheid moet zijn is dat volgens het Concilie de burgerlijke overheid niet over godsdienstige zaken gaat en geen eigen onderscheidingsvermogen heeft als staat in godsdienstige aangelegenheden. De burgerlijke overheid mag mensen dus niet dwingen in godsdienstige aangelegenheden te handelen tegen hun geweten in (DH 2).
Interview
Dit laatste is voor de Islam een moeilijker punt, omdat de moslim-wereld geen scheiding van kerk en staat erkent. Het is uit de formulering van het Document van Abu Dhabi duidelijk dat het thema van de godsdienstvrijheid lastig is geweest om daarover tot goede overeenstemming te komen. Toch kon in een document dat een overeenstemming biedt tussen religieuze leiders over wereldvrede en menselijk samenleven dit thema natuurlijk niet ontbreken.
Uit het interview dat paus Franciscus in het vliegtuig heeft gegeven op de terugweg naar Rome, blijkt dat hijzelf wel even moeite heeft gehad met de formulering die het Document terzake uiteindelijk geeft ("Le diro ho visto una frase [del Documento] e mi sono detto: 'Ma questa frase, non so se è sicura..."). Hij heeft zich laten overtuigen, na de theoloog van het pauselijk huis te hebben gevraagd, dat de zin in orde was: "Het document heeft zich geen millimeter verwijderd van Vaticanum II" ("...il Documento non si è discostato di un millimetro dal Vaticano II").Volgens de toelichting die de paus in het vliegtuig over de totstandkoming van de tekst van het Document heeft gegeven, zijn de Groot Iman met zijn team en de H. Stoel er bijna een jaar mee bezig geweest deze tekst voor te bereiden om aldus een belangrijke stap te zetten naar veroordeling van terrorisme, naar vrede en godsdienstvrijheid, die in Islamitische landen vaak ontbreekt.
Passage van het Document
De passage over godsdienstvrijheid in het Document luidt als volgt (in een eigen vertaling): "De vrijheid is een recht van iedere persoon: ieder geniet het recht van vrijheid van credo, van gedachte, van uitdrukking en van handelen. Het pluralisme en de diversiteit van godsdienst, van kleur, van geslacht, van ras en van taal, zijn een wijze goddelijke wil, waarmee God de menselijke wezens heeft geschapen".
Naar de waarheid zoeken
Wie de tekst goed leest, zal al tot de conclusie komen dat de tekst zoals die door de partijen is overeen gekomen het hier heeft over de wijze waarop God de mens heeft geschapen als begiftigd met kennis, geweten en vrije wil, naar Gods beeld en gelijkenis. In die zin behoort het feit dat er verschillende godsdiensten zijn tot de consequenties van de wijze waarop God de mens heeft geschapen en ook na de zondeval heeft laten bestaan: als een menselijke persoon die - gewond door de zonde - met de hulp van Gods genade naar de waarheid moet zoeken en die moet omarmen in een eigen, vrije wilsbeslissing. Het gaat hier - zoals de paus in het vliegtuig-interview heeft onderstreept - over wat het tweede Vaticaans concilie heeft geleerd over de waardigheid van de menselijke persoon en de godsdienstvrijheid.
De enige Verlosser
Wilde de paus de Openbaring in Christus relativeren? Of wilde hij soms zelfs ontkennen dat de kerk van Christus zich bevindt in de katholieke kerk (LG 8; DH 1)? Zeker niet! Volgende week is het een jaar geleden dat paus Franciscus de Congregatie voor de Geloofsleer opdracht gaf het document Placuit Deo te publiceren dat ingaat op allerlei tendensen die heden ten dage het christelijk verstaan van de verlossing verduisteren. Dat document maakt heel duidelijk dat wij Jezus Christus verkondigen als enige Verlosser van iedere mens en heel de mensheid (n. 2) en dat wij de door Jezus gebrachte verlossing ontvangen in de Kerk, binnen de sacramentele heilseconomie (n. 12 vv.).
Ook allerlei andere documenten van de paus, bijvoorbeeld de Apostolische Exhortatie Gaudete et Exsultate (19 maart 2018) gaan hier op in: Onze eigen zending kan alleen vanuit Chrisuts worden begrepen (n. 20).
Een straal...
In andere niet-christelijke godsdiensten herkennen we soms een straal van Gods waarheid (vgl. NA 2) omdat het resultaat van het zoeken van de mens naar de waarheid erin tot uiting komt en niet zelden ook menselijke inzichten. Het is echter niet zo dat God zich ook in deze godsdiensten heeft geopenbaard (vgl. Dominus Iesus, 2000).
Een belangrijke stap
Met dit alles mogen we niet vergeten dat door dit Document een belangrijke stap is gezet doordat een zeer gezaghebbend orgaan van de Islamitische wereld zich verbonden heeft tot inzet voor de vrede, voor godsdienstvrijheid, voor barmhartigheid in de rechtspraak, dialoog, tolerantie, bescherming van kerken en cultusplaatsen, afwijzing van terrorisme, gelijke rechten voor de buregers, het recht van vrouwen op opleiding en werk en uiteoefening van politieke rechten, bescherming van kinderen en hun rechten en van de rechten van het gezin.
Laten we hopen en bidden dat dit Document goede vruchten mag dragen!
