Euthanasie een goede dood?

Twee voorsprekers tegen ‘stervenshulp’

In Tiergarten in Berlijn, tussen het oude Oost- en West-Berlijn bevindt zich een monu­ment dat ik tij­dens mijn bezoek aan de stad met bij­zon­dere in­te­res­se en met huiver heb bekeken: de gedenk­plaats van de slacht­of­fers van ‘eutha­na­sie’ in het Derde Rijk. De weg naar deze ‘eutha­na­sie’ werd geplaveid door een beroep op het mededogen van mensen. Maar een bis­schop en een ple­baan verhieven hun stem.

Een daad van mededogen?

Een jurist (Karl Binding, 1841-1920) en een psy­chia­ter (Alfred Hoche, 1865-1943) baan­den de weg: zij pleitten voor een recht op de dood voor ongeneeslijk zieke mensen. Dat leek een daad van ‘barm­har­tig­heid’. Toen ging het ver­der. Zij wil­den ook het recht om mensen te laten inslapen die ongeneeslijk waan­zin­nig waren of gees­te­lijk dood. Ewald Meltzer (1869-1940) was zelf welis­waar tegen deze eutha­na­sie, maar liet als directeur van een inrich­ting voor kin­de­ren met verstan­de­lijke beper­kingen toch een enquête hou­den onder de ouders van deze kin­de­ren met de vraag hoe zij tegen­over een pijn­loze bekor­ting van het leven van hun kin­de­ren zou­den staan. De kin­de­ren zou­den er dus geen pijn van hebben, hun lij­den zou alleen min­der lang duren, was ongeveer de voor­stel­ling van zaken. Bijna driekwart van de ouders stemde daar­mee in. Ook Adolf Hitler gebruikte een formu­le­ring die mensen ge­mak­ke­lijk over de streep kon trekken doordat hij inspeelde op het gevoel: bepaalde artsen, die daarvoor verantwoor­ding moesten afleggen, kregen de bevoegd­heid om aan ongeneeslijk zieken, nadat hun situatie kri­tisch was be­oor­deeld, de genade­dood te verlenen. Het werd dus ge­pre­sen­teerd als een daad van mededogen en er leken de nodige voor­zorgen te zijn inge­bouwd.

Von Galen

Maar niet ie­der­een liet zich ‘inpakken’ door de Führer. Clemens August Graf von Galen (1868-1946) was bis­schop van Münster. Net als de Utrechtse aarts­bis­schop De Jong werd hij na de oorlog door paus Pius XII kar­di­naal gecreëerd om zijn ver­diensten te eren. Hij verzette zich tegen rassenwetten en andere vormen van anti­se­mi­tisme en tegen pogingen om de katho­lie­ke in­stel­lingen onder nazis­tische invloed te krijgen. Hij preekte niet alleen om ker­ke­lijk eigendom veilig te stellen. In een drietal preken pro­tes­teer­de hij in 1941 tegen Gestapo-terreur, con­cen­tratie­kampen, ge­dwon­gen sterili­sa­tie en eutha­na­sie. De preken wer­den in heel Duits­land verspreid, maar ze had­den wel tot gevolg dat de bis­schop in feite zijn huis niet meer kon verlaten tot het eind van de oorlog.

Het sterke protest tegen de eutha­na­sie heeft de meeste aan­dacht gekregen. Aktion T4, zoals het eutha­na­sie-pro­gram­ma werd genoemd, was omgeven met geheim­zin­nig­heid. maar de uit­voe­ring van dit pro­gram­ma vond wel in Duits­land zelf plaats en bleef niet verborgen voor bij­voor­beeld omwonen­den van een in­stel­ling waar de ‘genade­dood’ werd gepraktiseerd.

In 2005 is Bis­schop Von Galen zalig verklaard door paus Bene­dic­tus XVI.

Lichten­berg

Von Galen is niet vast­ge­zet of geëxecu­teerd door de Nazi’s, al schijnt dat wel door hen overwogen te zijn. De ple­baan (Domprobst) van de Berlijnse ka­the­draal, Bernhard Lichten­berg (1875-1943) - ook zalig verklaard - pro­tes­teer­de even­eens publieke­lijk, herhaal­de­lijk en dui­de­lijk - zelfs nadat hij gewaar­schuwd was dat hij gevaar liep - tegen de eutha­na­sie en tegen de Joden­ver­vol­ging. Hij was bij­zon­der verbon­den met de Joodse ge­meen­schap en heeft posthuum de Yad Vashem onder­schei­ding gekregen, die nu in de Berlijnse ka­the­draal naast zijn graf staat opge­steld. Lichten­berg werd wél gegrepen, kreeg niet de medische be­han­de­ling die hij nodig had en stierf op weg naar Dachau.

Geen verge­lijk

Na­tuur­lijk wil ik de heden­daag­se eutha­na­sie-situatie op geen enkele wijze ver­ge­lij­ken met de Nazi-praktijken. Maar wat me trof in het Berlijnse monu­ment was hoe ge­mak­ke­lijk mensen ertoe te bewegen zijn om het doden van ge­han­di­capten en erns­tig zieken goed te keuren.

Een optie in het hoofd

De moge­lijk­heid van eutha­na­sie in onze samen­le­ving maakt dat die optie bespreek­baar is en dus bijna altijd als van­zelf opkomt in de hoof­den van de mensen die met een erns­tig zieke of ge­han­di­capte mede­mens te maken hebben. Er komt ook een zekere druk op mensen te liggen die voelen dat zij ‘anderen tot last zijn’, wanneer zij de moge­lijk­heid hebben om de optie van ‘stervens­hulp’ te kiezen. Ik heb de indruk dat het voor mensen die nu mis­schien net niet ‘voor eutha­na­sie in aanmer­king komen’, moei­lijker wordt om te leven.

Een uit­no­di­ging tot liefde

Maar juist zij zijn in de samen­le­ving een uit­no­di­ging tot naasten­liefde - niet die sterke, perfecte, indi­vi­dua­lis­tische mens die heel goed zijn eigen leven kan inrichten. De mensen die hulp nodig hebben nodigen uit tot be­lan­ge­loze liefde, daardoor maken juist zij de samen­le­ving mooi. Op die liefde moeten we niet bezuinigen. Erns­tig zieke mensen moeten op geen enkele manier de indruk krijgen dat zij beter om een spuitje kunnen vragen.

Ik heb in Berlijn bij het graf van Lichten­berg en bij het eutha­na­sie-gedenkteken gebe­den dat de waarde van wie weerloos is in onze samen­le­ving niet ver­duis­terd zal wor­den. We moeten in ieder geval niet mee­lo­pen met wat ‘de mensen vin­den’. Er zijn fun­da­men­tele waar­den die onveran­der­lijk horen te zijn. De moed van Von Galen en Lichten­berg om daarvoor op te komen, blijven voor mij wel een voor­beeld.