75 jaar vrijheid in eenvoud herdacht

We gedenken hen die vielen, we vieren de vrijheid

Veel situaties die zich tij­dens deze Corona-crisis voordoen, her­in­ne­ren aan de oorlogs­ja­ren. Hoe vaak hebben we al gehoord dat iets sinds die bezet­tings­tijd niet meer is voorge­ko­men. Toch gaat hier elke vergelij­king ook erg mank. We gedenken met eerbied de vele - vaak jonge - mannen en vrouwen die hun leven hebben gegeven voor onze vrij­heid.

Een mooie her­den­king vanuit de Ka­the­draal met de taptoe door kape­laan Johannes van Voorst en het Requiem van Cristobál Morales is te zien op ka­the­draal TV (You Tube video­ka­naal).

Verant­woor­de­lijk­heid

Als ik toch een vergelij­king trek tussen de beide situaties van toen en nu dan lijkt me dat die van de taak van verant­woor­de­lijken en gezags­dra­gers nog het meest vor de hand ligt. In het moment van de Corona-crisis staan de rege­ring en met name de verant­woor­de­lijke ministers onder grote druk, omdat zij - op basis van het advies van des­kun­digen en belang­heb­ben­den - ingrijpende beslis­singen moeten nemen ter bescher­ming van de publieke ge­zond­heid in onze samen­le­ving, daarbij dus ook alle andere belangen in acht nemend. Geen envou­dige taak, maar één die stress­vol is en waar­van men­sen­le­vens afhangen. Zo'n taak had­den ook be­stuur­ders in de tweede wereld­oor­log.

Be­stuur­ders in oorlogs­tijd

In de tweede wereld­oor­log lag dat - op het eerste gezicht - heel anders: er was welis­waar een Neder­landse rege­ring in balling­schap in Londen, maar die had in die jaren niets te zeggen over het beleid dat in Neder­land werd gevoerd. En er waren lokale be­stuur­ders, maar die waren meer op uit­voerend niveau actief, som­mi­gen goed, anderen wat min­der posi­tief. Maar we moeten niet vergeten dat het maat­schap­pe­lijk leven toen nog groten­deels op confessionele basis was gestoeld en dat er voor de katho­lie­ke organi­sa­tie bovendien een centraal gezag was in de Neder­landse bis­schop­pen.

Katho­lie­ke organi­sa­ties

Er was een katho­lie­ke omroep, een katho­lie­ke uni­ver­si­teit, een katho­lie­ke arbei­ders- en werk­ge­vers­orga­ni­sa­tie, dito organi­sa­ties voor boeren en tuin­ders, voor leraren enzo­voorts, katho­lie­ke thuis­zorg en een uit­ge­breide katho­lie­ke pers met onder meer tal van dag­bla­den. Er was nau­we­lijks een terrein van de samen­le­ving te bedenken waarop geen katho­lie­ke organi­sa­ties actief waren, allen met een pries­ter als gees­te­lijk adviseur. De bis­schop­pen bestuur­den al die maat­schap­pe­lijke organi­sa­ties na­tuur­lijk niet, maar had­den een dui­de­lijk toe­zicht­hou­dende functie, zij gaven aan wat wel of niet met de katho­lie­ke beginselen overeenkwam en naar hun woord of beslis­sing werd geluisterd.

De positie van de bis­schop­pen

Het was heel dui­de­lijk hoe de Neder­landse bis­schop­pen tegen­over het Natio­naal So­cia­lis­me ston­den: al voor de oorlog, in 1936, had­den zij aan katho­lie­ke gelo­vi­gen het lidmaat­schap van de NSB, de Neder­landse Natio­naal Socialis­tische bewe­ging die met de Duitsers collaboreerde, verbo­den. Aan katho­lie­ken die toch lid wer­den, moesten de sacra­menten wor­den gewei­gerd.

Schaken met de bezetter

De presentie in de samen­le­ving van zoveel katho­lie­ke organi­sa­ties legde in oorlogs­tijd een grote verant­woor­de­lijk­heid op de sch­ou­ders van de bis­schop­pen, die zich ervoor geplaatst zagen dat zij voort­du­rend beslis­singen moesten nemen in reactie op maat­regelen van de Duitse bezetter om daar­mee aan al die katho­lie­ke in­stel­lingen een gemeen­schap­pe­lijke lijn aan te geven. Het doel van de bis­schop­pen was daarbij steeds heel dui­de­lijk: die wil­den koste wat kost vermij­den dat katho­lie­ke organi­sa­ties door het natio­naal-socialis­tisch (nazis­tisch) virus wer­den aangestoken en dat de onaf­han­ke­lijk­heid van de katho­lie­ke kerk ten opzichte van de Duitse bezetter in gevaar zou komen. Tege­lijk was dit een voort­du­rend schaakspel, waarbij goed over iedere zet moest wor­den nage­dacht, temeer omdat niet altijd meteen voor ie­der­een dui­de­lijk was wat de gevolgen kon­den zijn van bij­voor­beeld een registratie van bepaalde gegevens door de Duitse bezetter.

Protesten en de vergel­ding

Herhaal­de­lijk werd een protest­schrij­ven van de Bis­schop­pen publieke­lijk in alle kerken voor­ge­le­zen. Toen de bis­schop­pen gingen pro­tes­te­ren tegen de ge­dwon­gen loyali­teits­ver­kla­ringen en de razzia's en arbei­ders-depor­ta­ties, wer­den de reacties van de bezetter hefti­ger. Pastoors die in de kerk bis­schope­lijke brieven voorlazen wer­den opgepakt en enige tijd vast­ge­zet. De pater Karmeliet Prof. Titus Brandsma die het besluit van de bis­schop­pen op de redacties toelichtte dat katho­lie­ke bla­den geen NSB-adver­tenties mochten opnemen, werd door de Duitsers afge­voerd naar con­cen­tratie­kamp Dachau en katho­lie­ke kloos­ter­lingen met een Joodse ach­ter­grond (zoals de broers en zussen Löb, zie bidprentje hiernaast) wer­den uit hun kloosters gehaald en op transport gesteld. De Duitser ant­woord­den steeds met vergel­dings­maat­re­ge­len, zoals die dat bij­voor­beeld ook deden toen naast de ka­the­draal een "foute" politie-agent door het verzet werd omgebracht: een veelvoud on­schul­dige bur­gers werd als vergel­ding gefusilleerd.

Een zware verant­woor­de­lijk­heid

Dat maakte de verant­woor­de­lijk­heid voor de bis­schop­pen zwaar­der. De waar­heid en de rechten van de mens verde­digen is één, op zich mooie en heldhaf­tige zaak, veroor­zaken dat vele on­schul­digen om het leven wor­den gebracht, is nog iets anders, wat eigen­lijk niemand op zijn geweten wil hebben. De keuzes waren dan ook zenuwslopend. Niet voor niets was de ge­zond­heid van de aarts­bis­schop van Utrecht na de oorlog totaal ondermijnd. De huishoudster van paus Pius XII, zuster Pascalina Lehnert, ver­telde later dat de paus om reden van de vergel­dings­maat­re­ge­len in Neder­land had afgezien van een eigen scherper veroor­de­ling van de Joden­ver­vol­ging, dan de veroor­de­ling in meer algemene termen die hij tot dan toe had gedaan.

Hoe dan ook: we gedenken met eerbied wie opkwamen voor recht en recht­vaar­dig­heid, voor de vrij­heid en in het bij­zon­der voor de rechten van mensen, waar­on­der zovele Joden. En we gedenken met eerbied allen die voor die vrij­heid hebben gestre­den.