Arsacal
button
button
button
button


Moeder, leerlinge en de titel ‘medeverlosseres’

Drie Maria-preken van paus Franciscus

Artikel Maria - gepubliceerd: maandag, 6 april 2020 - 2779 woorden
Maria onder het kruis
Maria onder het kruis
Maria als Moeder, die haar kinderen in bescherming neemt
Maria als Moeder, die haar kinderen in bescherming neemt

Paus Fran­cis­cus heeft bij gelegen­heid van het feest van Onze Lieve Vrouw van Guadalupe (12 de­cem­ber) in de Sint Pieter een preek gehou­den ‘voor de vuist weg’, waarin hij onder meer sprak over de vraag of het wen­se­lijk is om tot een nieuwe dogma­ver­kla­ring te komen, met name een vijfde dogma over Maria’s mede­wer­king aan de verlos­sing. Op vrij­dag 3 april 2020 heeft de paus dit herhaald in het preekje dat hij bij de och­tend­mis in Santa Marta hield: er is één Ver­los­ser en die titel moet niet herhaald wor­den. Het is dui­de­lijk dat paus Fran­cis­cus het gebruik van de titel ‘mede­ver­los­seres’ niet ziet zitten. Hoe moeten we hier mee omgaan?

(artikel aan­ge­vuld op 31 de­cem­ber 2019 en 1 januari 2020 en op 6 april 2020)

Geen mede­ver­los­seres?

Som­mi­ge com­mentaren en artikelen gaven als reactie op de homilie van 12 de­cem­ber 2019 dat paus Fran­cis­cus had verklaard dat Maria geen mede­ver­los­seres is. Dat is echter wat kort (veel te kort) door de bocht. De paus heeft gezegd dat Maria zich nooit pre­sen­teerde als ‘mede­ver­los­seres’ maar als leer­linge en dat zij niets af wil doen van de zen­ding van haar Zoon als enige ver­los­ser. In het preekje bij de och­tend­mis van 3 april 2020 heeft de paus gezegd dat Maria nooit iets voor zich­zelf heeft gevraagd, dat zij haar Zoon geen enkele titel wilde ont­ne­men, maar dat Jezus zelf haar op het kruis de titel "Moeder" heeft gegeven. "Zij heeft niet voor zich­zelf gevraagd om een quasi-ver­los­seres of mede-ver­los­seres te zijn: Nee. Er is slechts één Ver­los­ser en die titel wordt niet ver­dub­beld. Alleen leer­linge en Moeder". Na­tuur­lijk wil niemand iets afnemen van Jezus Christus door het gebruik van de titel "Mede­ver­los­seres" en het is niet een titel die zij voor zich­zelf opeist, maar die wordt haar gegeven als uitdruk­king van een werkleijk­heid, zoals we vele juiste en terechte titels (die een heilswer­ke­lijk­heid uitdrukken) geven aan Jezus en aan Maria, al waren zij bei­den nederige personen, geko­men om te dienen. Maar uit de woor­den van de paus blijkt dat paus Fran­cis­cus per­soon­lijk de titel "Mede­ver­los­seres" niet geschikt vindt voor Maria. Andere pausen - Pius XI en Johannes Paulus II - hebben dat blijk­baar iets anders be­oor­deeld, al heeft paus Johannes Paulus II de titel alleen in de eerste twaalf jaren van zijn pon­ti­fi­caat gebruikt (tot 1991) en niet bij­voor­beeld in de uit­voerige serie au­diën­tie-catecheses over Maria, waarin hij wel over Maria's mede­wer­king aan de verlos­sing heeft ge­spro­ken. Tege­lijk is dui­de­lijk dat het niet gaat om de inhou­de­lijk­heid van de unieke mede­wer­king van Maria aan de verlos­sing. Het staat een volgende paus dus vrij om hier iets anders in te staan.

Maria’s unieke rol

Het gaat dus niet over de vraag of Maria een bij­zon­dere en unieke rol heeft vervuld en vervult in de verlos­sing. Die rol werd vanouds aangeduid met de uitdruk­king "nieuwe Eva". Het tweede Vati­caans concilie heeft over die unieke rol in de verlos­sing door Jezus haar Zoon uit­ge­breid ge­spro­ken in het achtste hoofd­stuk van Lumen Gentium en paus Johannes Paulus II deed dat in zijn en­cy­cliek Re­demp­to­ris Mater. Kerk­va­ders van de eerste eeuwen hebben ge­spro­ken over Maria als nieuwe Eva en zo lijkt Maria ook naar voren te komen op de bruiloft van Kana. En chris­te­nen van alle eeuwen hebben Maria gebe­den om red­ding en be­vrij­ding (bijv. het oudst bekende Maria-gebed: “Sub tuum prae­si­dium... libera nos...”), maar Maria brengt alles bij haar Zoon.

Niet passend

Het gaat er dan ook niet om dat paus Fran­cis­cus wil zeggen dat de pausen, kerk­le­ra­ren en andere heiligen die het woord ‘mede­ver­los­seres’ wél in de mond hebben geno­men, daar­mee fout zaten. Maar het is dui­de­lijk dat hij het - zeker op dit moment - niet passend acht deze titel aan Maria te geven en dat paus Fran­cis­cus denkt dat die zou kunnen wor­den verstaan alsof Maria iets afneemt van haar Zoon, de enige Ver­los­ser. Hij heeft de term naar de inhoud als aandui­ding van de unieke mede­wer­king van Maria aan de verlos­sing, niet ver­oor­deeld maar het is tege­lijk dui­de­lijk dat hij zelf de uitdruk­king niet ziet zitten. Die unieke mede­wer­king van Maria aan de verlos­sing en de bemid­de­ling van de verlos­sing door Maria heeft paus Fran­cis­cus in de Mis op Nieuw­jaars­dag 2020 nog eens beves­tigd: “Van haar, vrouw, is de verlos­sing uit­ge­gaan en dus is er geen verlos­sing zon­der de vrouw. Daar heeft God zich met ons verenigd en als wij ons met Hem willen verenigen, gaat dat langs de zelfde weg: door Maria, vrouw en moe­der.”

De ori­gi­nele Ita­li­aanse tekst van de woor­den van de preek van de paus: “...per sempre Maria sarà la Madre di Dio. È donna e madre, questo è l’essenziale. Da lei, donna, è sorta la salvezza e dunque non c’è salvezza senza la donna. Lì Dio si è unito a noi e, se vogliamo unirci a Lui, si passa per la stessa strada: per Maria, donna e madre.”

Paus Fran­cis­cus beves­tigt dus uit­druk­ke­lijk de uitzon­der­lijke rol van Maria, zowel in de verlos­sing als in de bemid­de­ling van het heil.

En Mid­de­la­res?

Het is dui­de­lijk dat de woor­den van de paus de vraag oproepen of die afwij­zing van de titel "Mede­ver­los­seres" ook niet geldt voor de titel "Mid­de­la­res". Immers, in de eerste brief aan Timoteüs 2,5-6 lezen we: "God is één, één is ook de Midde­laar tussen God en mensen, de mens Christus Jezus, die zich gegeven heeft als los­prijs voor allen". De titel "Mid­de­la­res" wordt echter - samen met andere titels - in de Con­sti­tu­tie over de Kerk, Lumen Gentium 62 van het tweede Vati­caans Concilie gebruikt, met de uitleg daarbij dat dit midde­laar­schap van Maria niets toevoegt of afdoet aan het enige Midde­laar­schap van Jezus Christus, maar een uitdruk­king is voor haar deelname en mede­wer­king aan dat Midde­laar­schap van haar Zoon. H. Paus Johannes Paulus II heeft het derde deel van zijn En­cy­cliek Re­demp­to­ris Mater van 25 maart 1987, geheel aan die "mediatio materna", de moe­der­lijke bemid­de­ling door Maria, gewijd, hoewel hij de titel "mid­de­la­res" (mediatrix) er zel­den gebruikt (wel in nn. 40 en 41). Paus Johannes Paulus noemt de moe­der­lijke bemid­de­ling door Maria: "mediatio ... subordinata mediationi Re­demp­to­ris" (bemid­de­ling onder­ge­schikt aan de bemid­de­ling door de Ver­los­ser, n. 41). In de wijze waarop paus Johannes Paulus II met het on­der­werp omgaat in zijn En­cy­cliek kan men de trend herkennen die in de bespre­kingen van het achtste hoofd­stuk van Lumen Gentium over Maria tij­dens het tweede Vati­caans concilie tot uiting is geko­men en die min­der nadruk wil leggen op de titels van Maria en meer op de heilswer­ke­lijk­heid waarin zij door haar zen­ding een bij­zon­dere rol heeft gespeeld. Ook uit de woor­den van paus Fran­cis­cus blijkt dat het voor hem min­der om de titels van Maria gaat dan om de inhoud, die hij beves­tigt.

Mestiza

De uiting van de paus moet volgens mij wor­den gezien in de centrale lijn en doel­stel­ling van zijn pon­ti­fi­caat die is: vernieu­wing van het missio­nair elan, met daarbij een bij­zon­dere nadruk op barm­har­tig­heid en caritas. Dat de paus als centraal belang ziet voor de missie van de kerk om de band met de armen en de ‘gewone mensen’ te ver­ster­ken en - vaak nodig - te her­stel­len en de zorg voor de armen en vluch­te­lingen voorop te plaatsen, mensen uit te nodigen en niet af te stoten, zal voor iederen intussen wel dui­de­lijk zijn. In dat kader, lijkt me, moeten we zien dat hij het een dwaas­heid (tontera) vindt om een vijfde dogma over Maria af te kon­digen: daar moet het niet over gaan, want Maria heeft geen titels voor zich­zelf gezocht en zij wilde niets van haar Zoon afnemen, daarom zou onze inzet niet in de rich­ting van dit dogma moeten gaan. Van belang hierin is, lijkt me, te zien dat het uit­ein­delijk niet om een inhou­de­lijke zaak gaat, maar over de inschat­ting of de titel Mede­ver­los­seres gepast is en of het zin­vol is die nu als dogma af te kon­digen, reke­ning hou­dend met het feit dat een mario­lo­gie die een bespre­king is van de titels van Maria - vroe­ger gebruike­lijk - niet zo goed past in een meer heils­his­to­ri­sch pespec­tief.

In de homilie van 12 de­cem­ber 2019 komt dat naar voren wanneer de paus voor Maria ver­schil­lende keren het woord ‘mestiza’ (half­bloed, van gemengd ras) gebruikt, wat in het Latijns Amerika van nu een term is gewor­den voor gewone mensen, maar de paus gebruikt het woord (mestizó) tege­lijk om de band van Maria met God aan te geven.

De woor­den van de paus

Hier­on­der geef ik de gedeelten weer die voor het begrip van het voor­gaande de be­lang­rijk­ste zijn:

“Trouw aan haar Meester, die haar Zoon is, zocht zij nooit iets weg te nemen van haar Zoon. Nooit pre­sen­teerde zij zich als mede-ver­los­seres. Nee: leer­linge.”

Ori­gi­nele Spaanse tekst: Fiel a su Maestro, que es su Hijo, el único Redentor, jamás quiso para sí tomar algo de su Hijo. Jamás se presentó como co-redentora. No, discípula.

Wanneer wij komen met verhalen dat men haar als dit moet verklaren, of dit of dat dogma moet afkon­digen, verliezen we ons in dwaas­he­den: Maria is vrouw, zij is Onze Vrouwe, Maria is moe­der van haar Zoon en van de Heilige Moeder de hië­rar­chische kerk en Maria is ‘mestiza’ (van gemengd ras, een gewone vrouw), vrouwe van onze volkeren, maar zij gaf zich (mestizó) aan God

Ori­gi­nele Spaanse tekst: Cuando nos vengan con historias de que había que declararla esto, o hacer este otro dogma o esto, no nos per­damos en tonteras: María es mujer, es Nuestra Señora, María es Madre de su Hijo y de la Santa Madre Iglesia jerárquica y María es mestiza, mujer de nuestros pueblos, pero que mestizó a Dios.

De paus en de Vrouwe van alle volken

Op­val­lend in de homilie van 12 de­cem­ber 2019 zijn de toe­spe­lin­gen op de Vrouwe van alle volken, tenminste het lijkt me dat zijn woor­den over Maria als ‘moe­der van onze volken’ en als ‘vrouwe van onze volken’ moei­lijk anders kunnen wor­den begrepen, juist in de context van de hier­voor be­spro­ken uitla­tingen over een vijfde Mariaal dogma en mede­ver­los­seres. Bovendien iden­ti­fi­ceert de paus aan het begin van zijn preek ‘Senõra’ en ‘mujer’ en verbindt die twee woor­den met elkaar. Zijn preek gaat over Maria als ‘señora-mujer, madre y mestiza’, waarbij hij over Maria als moe­der zegt dat zij is: ‘Madre de nuestros pueblos, es Madre de todos nosotros’ (Moeder van onze volken, Moeder van ons allen) en over Maria als Vrouw ‘mujer de nuestros pueblos’ (‘Vrouwe van onze volken’).

Daarbij is te bedenken dat in het Neder­lands en Duits wordt ge­spro­ken over Vrouwe van alle volkeren, Frau aller völker; In Engels, Ita­li­aans en Spaans echter over: Our Lady of all nations, Nostra Signora di tutti i popoli en Nuestra Senhora de todos los pueblos.

Je zou zo zeggen dat de paus de vere­ring van Maria als ‘Vrouwe van alle volkeren’ wel ziet zitten!

Na­tuur­lijk zijn deze korte preken geen theo­lo­gische uiteen­zet­ting geweest. Ik hoop dui­de­lijk te hebben gemaakt dat zij niet gaan over de inhou­de­lijk­heid van de mede­wer­king van Maria aan de verlos­sing, maar over de vraag of het gebruik van een titel als Mede­ver­los­seres zin­vol is.

De preek van Nieuw­jaars­dag 2020

Op nieuw­jaars­dag kwam de paus in zijn preek dus terug op enkele van de woor­den die hij als leidraad voor zijn preek op 12 de­cem­ber had gekozen: (Onze Lieve) Vrouwe-vrouw-moe­der (Signora, donna, madre) en nodigde hij alle aanwe­zige gelo­vi­gen uit om samen met hem Maria driemaal aan te roepen: Heilige Moeder van God (Santa Madre di Dio).

De preek van 3 april 2020 in de och­tend­mis

Op vrij­dag 3 april 2020 heeft paus Fran­cis­cus nogmaals ge­spro­ken over Maria als Moeder van smarten onder het kruis van haar zoon en stil gestaan bij titels voor Maria, zoals die van "Mede­ver­los­seres", zoals hierboven is aange­ge­ven.
Hier­on­der volgen de gedeelten uit die preek die in dit kader van belang zijn, eerst in Neder­landse vertaling, daarna de oor­spron­ke­lijke Ita­li­aanse tekst:

“Onze lieve Vrouw heeft nooit iets voor zich­zelf gevraagd, maar wel voor de anderen: denk aan Kana, wanneer zij met Jezus gaat praten. Nooit heeft zij gezegd: ‘Ik ben de moe­der, kijk naar mij: ik zal de koningin moe­der zijn’. Dat heeft zij nooit gezegd. Zij heeft niet iets be­lang­rijks voor haar­zelf gevraagd in het Apostel­col­lege. Alleen, zij heeft aanvaard Moeder te zijn. Zij vergezelde Jezus als leer­linge, want het evan­ge­lie laat ons zien dat zij Jezus volgde: met de vrien­din­nen, vrome vrouwen, volgde zij Jezus, luisterde zij naar Jezus. Op een keer heeft iemand haar herkend: ‘Ah, zie de moe­der’, ‘Uw moe­der is hier’ (cf. Mc. 3, 31)... zij volgde Jezus. Tot op Calvarië. En daar, staande ... heeft het volk vast en zeker gezegd: ‘Ach, arme vrouw, wat zal zij lij­den’, en de slechten hebben vast en zeker gezegd: ‘Maar zij heeft ook schuld, want als zij hem beter had opgevoed, zou hij zo niet geëindigd zijn’. Zij was daar, bij haar Zoon, bij de verne­dering van haar Zoon.

Onze Lieve Vrouw eren is zeggen: ‘Dat is mijn Moeder’, want zij is Moeder. En dat is de titel die zij van Jezus heeft gekregen, uit­ge­re­kend daar, op het moment van het kruis (cf. Jo. 19, 26-27). Uw kin­de­ren, U bent Moeder. Hij heeft haar geen eerste minister gemaakt of haar titels van ‘functionali­teit’ gegeven. Alleen maar ‘Moeder’. En daarna laten de Han­de­lin­gen van de Apos­te­len haar zien in gebed met de apos­te­len als Moeder (cf. Hand. 1, 14). Onze Lieve Vrouw heeft Jezus geen enkele titel willen ont­ne­men; zij heeft de gave ont­van­gen Zijn Moeder te zijn en de plicht ons als Moeder te be­ge­lei­den, om onze Moeder te zijn. Zij heeft niet gevraagd voor zich­zelf om een quasi-ver­los­seres of een mede-ver­los­seres te zijn: nee. Er is maar één Ver­los­ser en die titel wordt niet ver­dub­beld. Alleen leer­linge en Moeder. En zo moeten we over haar denken, moeten we haar zoeken, moeten we tot haar bid­den: als Moeder. In de Moeder Kerk. In het moe­der­schap van Onze Lieve Vrouw zien we het moe­der­schap van de Kerk, die allen ont­vangt: goe­den en slechten, allen’.”

(Ita­li­aanse tekst: La Madonna mai ha chiesto qualcosa per sé, mai. Sì, per gli altri: pensiamo a Cana, quando va a parlare con Gesù. Mai ha detto: “Io sono la madre, guardatemi: sarò la regina madre”. Mai lo ha detto. Non chiese qualcosa di importante per lei nel collegio apostolico. Soltanto, accetta di essere Madre. Accompagnò Gesù come discepola, perché il Vangelo fa vedere che seguiva Gesù: con le amiche, pie donne, seguiva Gesù, ascoltava Gesù. Una volta qualcuno l’ha riconosciuta: “Ah, ecco la madre”, “Tua madre è qui” (cf. Mc. 3,31)... Seguiva Gesù. Fino al Calvario. E lì, in piedi ... la gente sicura­mente diceva: “Ma, povera donna, come soffrirà”, e i cattivi sicura­mente dice­vano: “Ma, anche lei ha colpa, perché se lo avesse educato bene questo non sarebbe finito così”. Era lì, con il Figlio, con l’umiliazione del Figlio.

Onorare la Madonna e dire: “Questa è mia Madre”, perché lei è Madre. E questo è il titolo che ha ricevuto da Gesù, proprio lì, nel momento della Croce (cf. Gv. 19,26-27). I tuoi figli, tu sei Madre. Non l’ha fatta primo ministro o le ha dato titoli di “funzionalità”. Soltanto “Madre”. E poi, gli Atti degli Apostoli la fanno vedere in preghiera con gli apostoli come Madre (cf. At. 1,14). La Madonna non ha voluto togliere a Gesù alcun titolo; ha ricevuto il dono di essere Madre di Lui e il dovere di accompagnare noi come Madre, di essere nostra Madre. Non ha chiesto per sé di essere una quasi-redentrice o una co-redentrice: no. Il Redentore è uno solo e questo titolo non si raddoppia. Soltanto discepola e Madre. E così, come Madre noi dobbiamo pensarla, dobbiamo cercarla, dobbiamo pregarla. È la Madre. Nella Chiesa Madre. Nella maternità della Madonna vediamo la maternità della Chiesa che riceve tutti, buoni e cattivi: tutti).

Een meer uit­ge­breide reactie van dr. Robert Fastiggi in: Vatican Insi­der:
https://www.lastampa.it/vatican-insi­der/it/2020/04/19/news/papa-francesco-l-umilta-di-maria-e-il-ruolo-di-corre­dentrice-1.38737219

Terug